Ở Phan Thiết, vào cuối thế kỷ 20, ai cũng biết hoặc nghe nói đến rạp hát Hồng Lợi và ngôi biệt thự mang kiến trúc Pháp rất đẹp tại đường Phan Chu Trinh. Nhưng ít ai biết, chủ nhân của nó là một người đàn ông mù.
Những năm cuối thế kỷ 19, người dân vùng Ngũ Quãng di cư vào phía Nam lập nghiệp nhiều. Trong số đó, chiếc thuyền buồm của một gia đình nhỏ xuất phát từ Quảng Đức (Thừa Thiên – Huế) vượt qua sóng gió trùng khơi, dừng chân tại cửa sông Cà Ty (Phan Thiết).
Nhận thấy vùng đất hiền hòa, không khí mát mẻ, con tôm con cá cũng dễ kiếm nên họ quyết định chọn nơi này làm quê hương thứ hai của mình. Những ngày đầu tại nơi ở mới, gia đình nhỏ gặp trăm bề khó khăn. Tài sản không có gì ngoài chiếc thuyền buồm cũ nát theo họ vào Nam.
Ngôi biệt thự cổ mang kiến trúc Pháp được xây dựng năm 1928 khi Bá Thiên tròn 30 tuổi. Đây là ngôi nhà to đẹp nhất xứ Phan Thiết thời đó.
Người chồng hằng ngày ra biển, người vợ ở nhà đi gánh cá, làm thuê, kiếm tiền nuôi con. Một buổi chiều từ biển trở về, người cha hay tin đứa con trai của mình đang sốt dữ dội. Quấn vội tấm vải tả tơi, ông ôm con chạy đến ông lang trong làng. Sau khi bắt mạch, cho đứa bé uống chén thuốc, ông lang nhìn người cha, một cái nhìn ánh lên vẻ thương cảm, rồi lắc đầu.
Chỉ bấy nhiêu thôi, người cha hiểu cơ sự gì xảy ra cho con mình. Ông ôm con tất tả quay về nhà. Ông nói lại với vợ lời của ông thầy lang: “Do di chứng của cơn sốt, thằng bé vĩnh viễn bị mù”.
Cả đêm hôm ấy, người cha ngồi bên con triền miên suy nghĩ, có lúc ông cúi xuống ôm lấy đứa con trong lòng nói thầm: “Cha sẽ làm mọi điều cho con, Bá Thiên của cha mẹ. Nhà mình ăn ở hiền lành, chắc là trời muốn thử thách thôi con!”. Năm ấy là năm Canh Tý 1900. Khi đó Phan Bá Thiên tròn 2 tuổi.
Biệt thự phảng phất nét trầm mặc qua nhiều năm tháng.
Tuy mù nhưng Phan Bá Thiên là một đứa trẻ sáng dạ. Đúng như cái tên của mình, trời đã phú cho Bá Thiên nhiều năng khiếu hơn người. Chỉ cần nghe người lớn kể hoặc tả lại một đồ vật hay một sự việc nào là Bá Thiên nhớ như in. Là một cậu bé mù nhưng đến năm 10 tuổi, cậu bé Thiên có thể đi lại khắp làng Đức Thắng mà không cần người dắt.
Nhiều lần cha mẹ đi làm thuê, đi trông coi cá muối mắm đều dẫn cậu đi theo và cậu đã làm nhiều người kinh ngạc khi sờ vào con cá rồi nói tên chính xác của nó, cũng như sờ thùng lều, gõ tay vào gỗ là biết loại thùng lều gì, Và đặc biệt hơn chỉ cần thoáng cảm nhận mùi nước mắm bay trong gió đã biết nó là loại nước mắm gì, chất lượng ra sao.
Năm Bá Thiên 12 tuổi thì cha mất, người mẹ nghèo phải nỗ lực làm việc gấp hai, gấp ba để lo cho tương lai của đứa con mù lòa. Nhưng dù cố gắng đến thế nào bà cũng chỉ để lại được cho con một mái nhà tồi tàn cùng nghề làm nước mắm, cũng như giáo dục cho con một ý chí vươn lên, không lùi bước trước số phận.
Đại gia mù Bá Thiên.
Sống trong bóng tối cùng với cái nghèo thiếu trước hụt sau đã hun đúc trong Bá Thiên nghị lực hơn người. Năm 16 tuổi, tuy mù lòa nhưng cậu có thể làm việc như một chàng trai sáng mắt. Ngoài giờ đi làm thuê, cậu về nhà phụ mẹ làm thêm nước mắm để bán. Tiền làm ra hai mẹ con tằn tiện, chỉ tiêu khi thật sự cần.
Sau nhiều năm dành dụm, hai mẹ con có được một số tiền nhỏ, cậu khuyên mẹ cho những người trong làng vay đóng ghe, xây nhà… Không ai nỡ gạt hai mẹ con. Họ đều trả đủ vốn và có đôi chút lãi. Dần dà, số vốn của họ ngày càng tăng, lúc này Bá Thiên nghĩ đến việc mua ghe, phát triển thùng lều…
Như được trời giúp, tiền vào tay Bá Thiên nhanh chóng nảy nở. Năm 20 tuổi Phan Bá Thiên đã là một hàm hộ nước mắm có tiếng ở Phan Thiết.
Khác với những hàm hộ khác, ngoài làm nước mắm, hàm hộ Phan Bá Thiên đã đầu tư, ứng trước tiền cho ghe thuyền của ngư dân ở các làng: Đức Thắng, Phú Hài, Phú Trinh, Tú Luông (Đức Long)… để mua lại toàn bộ hải sản mà họ đánh bắt được. Sau đó ông đó bán lại cho các hàm hộ khác để làm nước mắm.
Dấu vết thời gian đã phủ lên tòa biệt thự cổ.
Cũng như các hàm hộ thời đó, tiền có được ông dành mua đất đai, nhà cửa, ruộng vườn. Về đất đai, ông có hàng ngàn mẫu đất, ruộng vườn ở vùng ven Phan Thiết và các huyện. Cũng vì có hàng ngàn mẫu đất này mà sau khi được Triều đình Huế ban tặng chức Thất phẩm, người dân Phan Thiết quen gọi ông Phan Bá Thiên là ông Thất Ngàn.
Về nhà cửa, ông cũng sở hữu hàng trăm căn nhà phố dùng để cho thuê trên các con đường: Ngô Quyền, Lý Thường Kiệt, Khải Định (nay là Nguyễn Văn Cừ), Võ Tánh (nay là Trần Phú)… ở thị xã Phan Thiết.
Trong quá trình tìm hiểu tư liệu về cuộc đời ông Thất Ngàn, chúng tôi nghe các cụ cao niên kể khá nhiều giai thoại về cuộc đời của ông Thất Ngàn như: Từ năm 40 tuổi trở đi, hằng ngày ông Thất Ngàn chỉ có việc đi thu tiền cho thuê đất đai, nhà cửa, thu tiền kinh doanh nước mắm, cá biển, hàng hóa, rạp hát… tối về ông đóng cửa đếm tiền đến khuya.
Tuy mù nhưng chỉ cần chạm tay vào đồng tiền là ông có thể biết chính xác mệnh giá của nó. Hoặc chuyện ông thích nghe hát nên thường bỏ tiền thuê gánh hát cùng nghệ sĩ đó lưu lại Phan Thiết hằng tháng trời và hằng ngày hát cho ông nghe.
Cũng có người nói tuy mù nhưng ông Thất Ngàn có rất nhiều vợ. Họ cũng kể về chuyện 3 người phụ nữ đồng lòng ở cùng ông trong ngôi biệt thự sang trọng bật nhất thời đó.
Chuyện ông là người đầu tiên ở Phan Thiết vào những năm 1940 mua được xe “xít đờ ca”, sau đó là chiếc “trắc xông”( dạng xe mu rùa của Pháp), chuyện trong nhà ông có một hầm nước ngầm khá sâu. Mùa nắng, ông cho những người nghèo đến gánh nước về uống, ông cũng sẵn sàng cung cấp nước cho những ghe bầu đi biển mà không đòi hỏi nhiều ở họ…
Trong nhiều câu chuyện nghe được, không biết chuyện nào là thực hư tuy nhiên ít nhiều nó tạo nên hình ảnh một con người kỳ lạ và khả năng trời phú về làm kinh tế ở ông.
(Còn tiếp)
